ĐỀN THỜ THÁI SƯ CƯƠNG QUỐC CÔNG NGUYỄN XÍ

Thứ hai - 08/01/2024 04:06

Đền thờ Thái Sư Cương Quốc Công Nguyễn Xí được vua Lê Thánh Tông ban khởi công xây dựng từ năm 1467, niên hiệu Quang Thuận thứ 8, ngay trên đất vườn cũ tại quê nhà Thượng Xá, huyện Chân Phúc, nay là xã Nghi Hợp, huyện Nghi Lộc, tỉnh Nghệ An.

Trải qua hơn 5 thế kỷ cho dù thời gian có bào mòn, biến thiên lịch sử có thay đổi, Đền vẫn được con cháu, nhân dân, đời này kế tiếp đời khác hương khói, tái tạo, trùng tu để đến bây giờ Đền không chỉ là Di tích lịch sử nguy nga, tráng lệ, mà còn là một công trình nghệ thuật kiến trúc vào loại đẹp nhất trong tỉnh Nghệ An và khu vực.
Đền không chỉ là nơi thờ cúng, lưu giữ, ghi công trạng của Thái Sư Cương Quốc Công đối với nhân dân, con cháu. Đền còn là điểm du lịch tâm linh hấp dẫn gắn địa linh nhân kiệt với sự nghiệp hiển hách của Ngài đối với đất trời thiên nhiên Núi Cờ, Núi Mão, Núi Voi, Núi Gươm.
Kiến trúc của Đền được chia làm 5 hạng mục.
I- Khu vực Hoa biểu.
1. Bảng Hổ: Cao 1,2m dày 0,25m, dài 2m, xây bằng gạch đá và vôi vữa. Trên mặt bảng có hình ông Hổ đắp nổi trong tư thế ngồi, hai chân trước chụm và nhau trên một mỏm đá, đầu ngẩng cao, mắt nhìn về phía trước. Việc thờ Hổ ở Đền còn gắn liền với truyền thuyết, Hổ vồ nhầm chết thân phụ Ngài rồi cõng ra cánh đồng Lầm tại Làng chôn cất ở đó. Từ đó đến nay, con cháu, nhân dân cứ tin rằng: Nhờ có ngôi mộ Hổ táng này mà dòng họ Nguyễn Đình phát đạt, có thời vẻ vang nhất nước chỉ sau dòng họ vua.
2. Tứ trụ: Xây ngay phía sau bảng Hổ, gần 2 trụ chính, cách nhau một lối đi chung rộng 1,5m. Hai trụ nhỏ nằm hai bên trụ chính được bố trí cân đối. Giữa trụ chính và trụ nhỏ mỗi bên đều đắp hình ông Ngựa trong thế đứng thoải mái.
II- Ao và cầu ao.
Từ khu Hoa biểu đi vào Đền khoảng 30m là ao và cầu ao. Ao hình bán nguyệt, cầu ao hình cầu vồng, cầu bắc qua ao làm bằng xi măng, ốp bằng đá xanh có trụ cao 1,2m, có lan can bằng đá, hai bên được trang trí hoa văn rất đẹp. Ao dài gần 30m, rộng hơn 8 m, sâu gần 2m.
III- Cổng Tam quan:
Toàn bộ nghi môn Tam quan nằm trên khu đất dài gần 20m, rộng hơn 9m, bao gồm:
1. Cột đèn (còn gọi là cột Đại Đăng Trụ, hoặc Thiên Trú Ngũ Sắc Đăng) nằm phía trước và ở hai bên của Tam quan (3 cửa). Cột cao 12m, bao gồm bệ vuông, thân cột bệ vuông, thót đáy và trên cùng là bộ lồng đèn, tất cả đều xây bằng gạch xi măng, vôi vữa. Thân cột trong trống rỗng có bậc để trèo lên thắp đèn ngũ sắc trong những ngày lễ, giỗ trông rất đẹp.
2. Tả môn và hữu môn: Được nối liền từ phía trong của 2 cột đèn với hệ thống tường bao mỗi bên dài 4m. Tả môn và hữu môn đều được xây dựng theo cấu trúc chồng diêm, mỗi cửa dài 2,4m, rộng 1,6m, cao 4,5m. Tầng dưới nhìn tổng thể có hình dạng như 4 cột được nối liền với nhau bởi 2 bờ tường 2 đầu. Cửa ra vào được xây theo kiểu vòm cuốn cao 2,2m, rộng 1m.
3. Chính môn: Nằm giữa tả môn và hữu môn và nối liền với tả, hữu môn bằng tường bao gấp khúc hình chữ Chi. Chính môn cũng cấu trúc theo hình chồng diêm 3 tầng, cao 8m, rộng 3m, dài 4m. Tầng dưới có 4 cột trụ xây liền tường và cũng theo hình vòm cuốn cao 2,5m, rộng 2,95m. Tầng 2 cao 2m, cũng tạo dáng giống tầng 1. Phía trong của lầu tầng có đặt bàn thờ rộng 0,8m, dài 0,85m. Lầu trên cũng là bộ phận cổ diêm cao 1,2 m, dài 1,4m, rộng 0,8m có mái và bờ nóc ở trên. Ở 2 tường bao nối liền với tả môn và hữu môn mỗi bên có đắp 1 ông Voi trong tư thế chầu vào trong, đầu ngẩng cao, vòi cong xuống, thân hình mập và khỏe, trên lưng có bành voi. Tường bao nối liền cửa chính có đắp hình ông Ngựa, mỗi bên có 1 ông cao 1,2m, dài 1,3m trong tư thế đứng hướng vào trong, có mang yên cương. Hai bên mảng tường cửa chính còn đắp 2 nghĩa quân tay chống nạnh cầm 2 thanh gươm tuốt trần, đầu đội mũ, mình mặc áp giáp, chân đi hài. Phía trên mảng tường đắp Ngựa còn đắp thêm tượng Sư tử trong tư thế nằm rình mồi, đầu hướng về phía trước, 4 chân co lại, mắt to và lồi, mũi hở, miệng mở rộng để lộ hàm răng dữ tợn. Phía trước hai bên chính môn đắp hình 2 con Rồng trong tư thế cuộn mình từ trên xuông dưới, đầu ngẩng cao cùng chầu vào giữa, có mây xoắn làm nền. Phía trên cửa vòm cuốn đắp 2 con chim phượng đang hướng đầu vào bức cuốn thư, phía hai bên cửa vòm cuốn của tầng lầu còn đắp thêm 2 con Hạc đứng trên lưng con Rùa miệng ngậm cành hoa hướng đầu vào cửa. Phía trên cùng ở chính giữa của tầng lầu là một biển hình chữ nhật có đắp 4 chữ hán Thiên khai cẩm sắc (Trời mở sắc đẹp). Mặt sau của chính môn trang trí đơn giản hơn, nhưng nhìn chung cổng Tam quan là một công trình nghệ thuật trang nghiêm mỹ lệ vào loại hiếm có trong các Đền đài còn lại không chỉ ở Nghệ An mà còn ở các tỉnh khác.
IV- Khu chính điện
Qua cổng Tam quan là sân bái đường.
1. Nhà bái đường:
Có 5 gian bằng gỗ lim, mái lợp ngói vảy, gian chính giữa rộng 3m, 2 gian kề liền mỗi gian rộng 2,6m, 2 gian phụ mỗi gian rộng 2m. Hiên nhà rộng 1,6m, 2 đầu hồi là tường xây bằng đá. Phía trước có hệ thống cửa gỗ lim và mít. Phía sau ăn thông với trung điện. Trong bái đường có treo hoành phi, câu đối và cuốn thư. Ở gian chính giữa còn có 2 con Hạc cao lớn đứng trên 2 con Rùa chầu hai bên.

2. Sân trung điện:
Dài 7m, rộng 6m, giữa sân có bể cạn, lư hương cột đèn bằng đồng to cao gần 1,5m và 2 cây vạn tuế.
3. Gác chuông, khánh.
Được xây dựng hai bên tả, hữu vu đối xứng. Hai gác nằm ngang cửa sau 2 gian nhà hồi của bái đường. Cấu trúc theo kiểu chồng diêm 3 tầng. Tầng dưới cao 2,2m, tầng giữa cao 1,6m, tầng trên cao 1,2 m. Ở chính giữa cửa vòm cuốn có gác chuông và gác khánh. Gác chuông đắp 3 chữ Hán: Vạn Tư Niên, gác Khánh đắp 3 chữ Hán: Kính Hữu Thổ
4. Nhà trung điện:
Nằm giữa vị trí trung tâm của khu chính điện. Nhà được xây dựng theo kiểu chồng diêm 3 tầng trông rất uy nghi và độc đáo, có kích thước 5,5 m x 5,5m. Kết cấu nhà trung điện giống như kết cấu của Khuê Văn Các (gác khuê văn) thuộc Văn Miếu Hà Nội. Trang trí kiến trúc nhà trung điện rất công phu, đầy sáng tạo. Bốn phía của tầng dưới đều có xây tường liên hoa và đều có lối ra vào. Trên mặt bằng của tầng dưới phía trước có 1 án thư , tiếp đến là tượng đồng chân dung Ngài Thái Sư Cương Quốc Công trong tư thế ngồi cao 1,68m, nặng 680 kg. Trong cùng có một cái kiệu. Phía trên tượng chân dung Ngài có bức hoành phi gồm 3 chữ Hán: Nhạc Giáng Thần (Khí thiêng của trời đất sông núi giáng xuống vị thần dưới này). Đây là bức hoành phi do vua Lê Thánh Tông ban cho. Hai bên phía trước án thư có bát bảo và 4 phía của trung điện tầng dưới đều có hệ thống y môn, có giá trị nghệ thuật độc đáo về điêu khắc và chạm trỗ. Y môn phía trước dài 3m, chiều cao hai bên gắn vào thân cột cao 1,2m, tất cả đều chạm thủng và sơn son thiếp vàng. Hình chạm cuốn thư có hình chim Phượng trong tư thế giang cánh bay cao giữa trời mây. Ở hai cửa hai bên kim môn có hình Rồng trong tư thế cuộn mình từ dưới lên. Ở y môn tả, hữu trang trí rất công phu có mặt ngũ phúc, có mặt con Dơi, miệng đang ngậm chữ Hỷ, có hoa lá, có con Sóc trong tư thế ngồi thoải mái, đầu quay vào giữa và thấp thoáng phía sau là mặt trời ở hai bên và những đám mây được cách điệu.
Ở tầng 2 cũng trang trí y môn chạm lộng như tầng dưới nhưng khác về kích thước và đề tài trang trí. Mặt trước lầu trên trung điện có bức hoành phi đắp 4 chữ Hán: Cương Quốc Công Từ (Đến thờ Cương Quốc Công). Ở đây có hoa lá, văn triện nối tiếp nhau trong một khoảng dài 1,6m, có 2 chim Hạc đang chầu vào giữa. Phía trong tầng 2 có đặt bàn trên có 1 án thư và 1 bát hương bằng sứ. Hệ thống kiến trúc phong phú, bề thế của Đền Thái Sư Cương Quốc Công cùng với Tam quan, nhà trung điện, là một công trình có giá trị về nghệ thuật bậc nhất hiện nay.
5. Nhà tả vu và hữu vu.
Nhà tả vu và hữu vu nằm cân đối hai bên nhà trung điện, mỗi nhà rộng 3m, dài 9 m, kết cấu giống nhau gồm 3 gian, 2 hồi. 4 hàng cột ngang, 2 hàng cột dọc, phía sau là tường. Phía trước thông với sân và nhà trung điện. Cả 3 gian của tả vu, hữu vu đều có khảm thờ đặt trên giường thờ bằng đá, mỗi giường cao 1m, rộng 2,2m, dài 2,5m. Nhà tả vu và hữu vu thờ 16 người con trai của Ngài và các quan văn, võ dưới quyền Ngài. Phía trong cùng của tả vu, hữu vu thờ 2 ông Hổ bằng gỗ mít kiểu dáng giống ngoài bảng Hổ.
6. Nhà thượng điện.
Nhà thượng điện nằm trong cùng của hệ thống Đền thờ. Có thềm nhà cao hơn cả, nhà dài 7m, rộng 6m, có 3 gian. Gian giữa rộng 2,6m, hai gian bên mỗi gian rộng 2,2m. Mái nhà thượng điện và trung điện sát kề nhau, ở mặt chính diện của 3 gian có 3 bức y môn cũng chạm thủng với hình “Lưỡng long triều nguyệt” . Mặt Hổ phù miệng ngậm chữ Hỷ, 2 chim Phượng ở hai bên trong tư thế đang bay, đầu hướng vào giữa. Nhà thượng điện gian giữa thờ Khải tổ Thái Bảo Đình Quận Công Nguyễn Hội và Khải Tổ tỷ Quận Phu nhân Vũ Thị Hạch (Thân phụ và thân mẫu của Ngài). Gian bên phải (ngoài nhìn vào) thờ Bá tổ Thái phó Nghiêm Quận Công Nguyễn Biện (anh trai ngài). Bên trái thờ Ngài và Quốc phu nhân Lê Thị Ngọc Lân (vợ) .
V- Các hiện vật trong Đền:
Trải qua hơn 550 năm trong Đền các hiện vật vẫn được con cháu đời này kế tiếp đời khác bảo vệ chu đáo , bao gồm: có 3 bia đá: “Thái Sư Cương Quốc Công Di huấn - Thái Sư Cương Quốc Công Bi ký” (Do Trạng nguyên Nguyễn Trực biên soạn theo lệnh của vua Lê Thánh Tông từ năm 1467)- Tự điền cẩn hiệu tịnh miếu vũ quy chế, kiệu rồng, hai con Hạc lớn, 2 bức cuốn thư, 2 tượng hổ sư bằng gỗ mít, chuông đồng, đồ tế khí, long ngai, thần chú, khảm thờ, mâm cỗ bồng, cọc sáp ống hương mâm tiến tự, hương án, trống, chuông, đều được làm bằng đồng, ngà hoặc sứ Ngoài ra có hệ thống câu đối, hoành phi, văn bia, đặc biệt giữa nhà trung điện là nơi đặt tượng đồng chân dung Thái Sư Cương Quốc Công Nguyễn Xí cao 1,68m, nặng 680 kg trong tư thế ngồi, mắt nhìn thẳng về phía trước. Tay phải ngón trỏ chỉ lên trời, tay trái cầm gươm, mũi gươm cắm xuống đất, đầu đội mũ, mặc quần áo giáp, chân đi hài trông rất uy nghiêm và linh thiêng. Đây là bức chân dung bằng đồng đẹp hiếm thấy trong vùng.
Đền thờ Thái Sư Cương Quốc Công Nguyễn Xí không chỉ là một Di tích lịch sử một điểm du lịch tâm linh hấp dẫn, Đền còn là một công trình nghệ thuật kiến trúc mỹ lệ ít có hiện nay, không chỉ ở trong tỉnh Nghệ An mà còn trong cả nước. Hàng năm Đền vẫn duy trì 8 ngày lễ, giỗ do từ xa xưa tổ tiên truyền lại. Và trong năm không ngày nào là không có con cháu, du khách và nhân dân đến hương khói và thăm viếng.
Ngày 31/12/2020 Di tích Nguyễn Xí được Thủ tướng Chính Phủ ký Quyết định số 2280/QĐ-TTg xếp hạng Di tích Quốc gia đặc biệt.

Tác giả bài viết: Nguyễn Đình Cường - Công chức VH